THE GREATEST ANIMATED MOVIE THAT WAS NEVER MADE (1)
(Dünyanın Yapılamamış En İyi Çizgi Filmi)
“Sonlandırmadığın her iş bir anıdan ibarettir…”
Herhangi bir yapıtı değerlendirirken, onu süzgecinden geçirdiğim bir filtre geliştirdim yıllar içinde. Buna bir tür mesleki deformasyon da diyebiliriz. Eserin anlattığı hikaye ve işçiliğin göz alıcılığı kadar, onun hangi şartlarda, hangi dönemde, nasıl bir sosyal-politik ortamda ve ne tür araçlarla üretildiğine de önem vermeye başladım. Değer yargılarımızı göreceli kıyaslamalar üzerinden oluşturmadığımızda, yolumuzu kaybedeceğimizi düşünmüşümdür hep. Enstrümanların, insanların ve dönemlerin doğasında, birbirlerine kıyasla avantajlı olduğu durumlar vardır. Bir eseri sadece bize sunulan haliyle algılamaya çalışırsak eğer, dijital ortamda boyanmış bir illüstrasyonla ıslak sıvaya pigment sürerek yapılmış bir fresk arasındaki farkı yeterince anlayamayız. Sanırım demek istediğim, önemli olan sadece eserin hangi noktaya ulaştığı değil; asıl önemli olan eserin o noktaya nereden ulaştığı ve toplamda kat ettiği mesafe. Böyle bir giriş yapmak istedim çünkü anlatacağım hikaye de kendi şartlarında üstün mesafeler kat etmiş (ve ironik olarak bazı yönleriyle de sınıfta kalmış) bir eser hakkında.
The Dark Side of Oz
Efsaneleri severim. Keşfedilmemiş hikayeler, gözden kaçan bağlantılar, akıl almaz rastlantılar beni bir eseri tümden tüketmeye iten gizemlerdir. Onunla ilgili var olan her türlü merkezi ve çevresel dökümana saplantı derecesinde ilgi duymaya başlarım. Ta ki geriye önemsiz kırıntıları kalana ve hayatın durağan sıkıntısı kendini tekrar hissettirene kadar. Bir sonraki efsaneye kadar yani… Bunu sanat komplosu teorilerine duyulan bir ilgi gibi de değerlendirebilirsiniz. Dark Side of the Oz’u duyup da ilk seyrettiğimde gözlerimin dolduğunu hatırlıyorum.
Richard E. Williams
“Hırsız’la yapmaya çalıştığım şey, başyapıt dedikleri şey. Eskiden bir araçta ustalaştığınızda, usta bir ressam olduğunuzda mesela, başyapıtınızı yapardınız. Bu, eski moda bir şey tabi. Ben sonunda bu işte ustalaştım ve bir başyapıt yapacağım… Umarım… Eğer bitirebilirsem!” (1)
Yukarıdaki sözlerin sahibi Richard Williams, canlandırma dünyasının en enteresan figürlerinden biri şüphesiz. Yaşı yetenler, onu Roger Rabbit’te yarattığı olağanüstü dünyadan hatırlayacaktır. Mesleğin içinde olanlar, kütüphanelerinin en önemli kitaplarından Animator’s Survival Kit’in yazarı olarak tanırlar. Peter Sellers’ın Pembe Panter filmleri için yaptığı giriş animasyonları, o filmlerle beraber klasikleşmiş sayılabilir. Williams, bugüne kadar kazanmış olduğu üç Oscar heykelciğiyle Leonardo Di Caprio’ya bile parmak ısırttırabilir. Ama beni en çok etkileyen işini, bunları bildikten yıllar sonra keşfetmiştim.
(*) “Animation is not about timing and spacing. It’s about shapes…”
DMA-Animation stüdyosunda, ilk işimde çalışıyordum. Çok sonradan Blue Sky Studios’ta işe girecek ve Rio, Ice Age, Snoopy gibi birçok uzun metraj animasyonda görev alacak Bryan Cox adında bir yönetmenim vardı. Okulu bir kenara koyarsam, animasyonu Bryan’dan öğrendim diyebilirim. Bir gün, iş çıkışı oturduğumuz barda ona “animasyonda zamanlama ve aralama çok önemli abi ya…” mealinde bir şeyler zırvalarken birden sözümü kesti. Sanırım o ana kadar maruz kaldığı laf kalabalığımın içinde ilgisini çeken bir şey duymuş ve boş bakan gözleri canlanmıştı: (*) “Animasyonun olayı zamanlama ve aralama değil dostum, animasyonun olayı şekillerdir…” deyiverdi. Ne bugüne kadar okulda öğrendiklerime, ne de meslekte sürekli tekrarlanan prensiplere uyuyordu bu dediği. Evet, canlandırmanın özünde matematiksel hesaplardan öte bir ruh hali vardı. Buna sonraları çok dikkat ettim. Her filmde o şekilleri aradım. Şekiller, animasyon yönetmenlerini birbirinden ayırmamda belirleyici bir etken haline geldi. “Sen The Thief and the Cobbler’ı biliyor musun?” diye devam etti Bryan. “Hayır” dedim. “Richard Williams’ın başyapıtı. Ama yapım şirketleri sonunda filmi onun elinden aldığı için hiçbir zaman tam olarak bitiremedi…”
Bryan anlattıkça, ben farkında olmadan yeni bir efsanenin içine düşüyordum. Bu biraz da aşık olmak gibi. Sık veya nadiren yaşayabileceğiniz bir şey değil. Denk geldiğinizde keyifle sarılıyorsunuz ona. Bob Marley’in ünlü olmadan önceki, hiç yayınlanmamış amatör çekimlerini bulmak, Beatles’ın veya Aşık Veysel’in ses kayıtlarını dinlemek gibi. Bryan’ın bahsettiği, filmin o kaçak stüdyo kopyasını bulup seyretmem gerekiyordu. Evet, film bir şekilde vizyona da girmişti; ama o haline bakmaya tenezzül bile etmemeliydim kesinlikle…
The Golden City (Altın Şehir)
Kalem ve Kağıt
Filmi -yanılmıyorsam- ilk olarak 2006’da seyrettim. Williams’ın hayranlarından biri olan sanatçı Garret Gilchrist, o güne kadar bulabildiği tüm taslak materyalleri de toplayarak, kendince, filmi yönetmenin vizyonuna en yakın haline sokacağı bir restorasyon işine girişmişti. Gilchrist, The Thief and The Cobbler: Recobbled Cut adlı bu restorasyonu 2006, 2008 ve 2013 senelerinde üç kere yeniledi. Bu süreçte kendisine bağışlanan orijinal materyaller, farklı ülkelerde vizyona giren versiyonlardan kestiği sahneler ve hatta bazı orijinal sekansların bulunup tekrar fotoğraflanmasıyla zenginleşen filmi HD olarak yayımladı. Yazıyı yazmadan önce restorasyonun son halini seyrettim. 2006’daki kopyadan çok ileride, harika bir kaliteye kavuşmuş, izlenebilirliği oldukça artmış. Son olarak, Richard Williams’ın kendi bir araya koyduğu The Thief and The Cobbler: A Moment in Time adlı bir versiyonun, 22-27 Eylül 2016’da New York MoMA’da özel bir gösterimi yapıldı. Maalesef bu kopya internette bulunmuyor, benim de henüz seyretme şansım olmadı.
The Thief and the Cobbler bugüne kadar seyrettiğim hiçbir çizgi filme benzemiyor. Simsiyah ekranın ortasında duran küçücük beyaz bir nokta eşliğinde anlatıcı hikayeye başlıyor. Ekrana yaklaşması çok uzun süren bu görsel seyircide Big-Bang türü bir varoluş hissi uyandırıyor ve hikayenin evrenini tanımlıyor. Yaklaşan kürenin içinde hikayenin geçeceği, harikulade bir detaycılık ve zerafetle tasarlanmış Golden City’yi (Altın Şehir) görüyoruz. Bu komplike çizim birden dönmeye başlıyor ve ilk sahnenin içine düşüyoruz.
T.T.A.T.C.
2,5 boyutlu olarak tanımladıkları tasarımlar bugüne kadar pek rastlamadığımız cinsten. Film, perspektifi canının istediği gibi kırıyor, sentezliyor veya yok ediyor. Bazen de, çizgi film tarihinde pek cesaret edilmemiş karmaşıklıkta ve netlikte bir perspektif kullanımıyla seyirciyi ters köşeye yatırıyor. Williams ve çizerler, bilgisayar yardımı olmadan perspektifle çocuk oyuncağı gibi oynuyor, fizik kurallarına ve seyircinin algısına açıkça meydan okuyorlar. Nakış gibi işledikleri tasarımlar arka fonların her birini birer tablo haline getiriyor; sahneler hızla akarken adeta durdurup hepsine bakmak, her detayı görmek istiyorsunuz. El çizimi özel efektlerdeki (dumanlar, ateşler, su animasyonları vb.) doluluk ve stilizasyon nefes kesiyor. Nadiren öne çıkan ışık kullanımındaki sadelik, tasarımlardaki yoğun detayı gerektiği ölçüde dengeliyor sadece. Bütün bu detay ve renk cümbüşü içinde karakter animasyonları o kadar net okunuyor ki, sadece bu problemi çözmek bile uzun süreler almış olmalı. Sahneler, sıfır perspektif ve tam perspektif, çok karmaşık tasarımlar ve çok sade tasarımlar, çok renkli paletler ve dikromatik paletler, gerçekçi anatomiler ve sürreel anatomilere sahip karakter tasarımları arasında sürekli gidip geliyor. Seyirci ise, bir filmde birkaç kısa film seyretmişçesine tasarıma ve yaratıcılığa doyuyor. Film, bu ve benzeri başka özellikleriyle sanat tarihi derslerinde okutulmayı hak eden bir seviyeye yükseliyor. Seyrederken Escher’i, Picasso’yu, Matisse’i, Doğu’nun usta minyatür sanatçılarını ve daha nicelerini düşünüyorsunuz.
T.T.A.T.C.
Mükemmellik Serüveni
(Quest for Excellence) (1)
Kanada doğumlu olan Richard (Dick) Williams 1955 senesinde bir çizgi film yapmak için İngiltere’ye gider; sonrasında oraya yerleşir ve bir stüdyo kurar: Richard Williams Animation Productions Ltd. Kendi projelerini hayata geçirmek için reklam ve film jeneriği animasyonları yaparak bütçe çıkarmaya çalışır. Bu arada, Idries Shah adlı bir yazarın derlediği Mulla Nasrudin (Nasrettin Hoca) kitap serisinin illüstrasyonlarını yapmaya başlar. Tek temalı, komik ve öğretici bu kısa hikayeler onu giderek cezbeder ve bunlardan bir uzun metraj film çıkarmayı aklına koyar.
Mulla Nasrudin (Nasrettin Hoca)
Dick, bir yandan hikaye için yazarlarla çalışmaya ve bir yandan da karakterleri tasarlamaya koyulur. Hırsız, bu aşamada sadece çeşitli objeler çalan bir yan karakter konumundadır. Bu arada Idries Shah’ın kardeşi olan Omar Ali Shah, filmin yapımcılığını üstlenmiştir. Dick, kurulduğu günden beri Warner Bros. Animation’da çalışmış olan usta çizgi filmci Ken Harris’i de bünyesine katar. Animasyonun altın çağı olarak adlandırılan dönemde yetişmiş olan Harris departmanın başına geçer. Dev kadro bunlarla sınırlı kalmaz: Dick, daha önce 2001 A Space Odyssey’in animasyonlarını yapmış olan Roy Nesbitt’e filmin layoutlarını teslim eder. Betty Boop’un yaratıcısı Grim Natwick ve Goofy’nin yaratıcısı Art Babbitt de bir noktada projeye dahil olur. Filmdeki kötü karakter olan vezir ZigZag’i seslendirmesi için ise Vincent Price’la çalışılır. Önceleri kendi finansmanıyla dönen filmin yapımı 1964 senesinde başlar.
Ken Harris – Grim Natwick – Art Babbit – Richard Purdom – Richard Williams
Idries Shah, Dick’le filmin haklarından %50 pay almak şartıyla anlaşmıştır. Stüdyo, reklam işlerinden kazandığıyla filmi finanse etmeye girişir ve bir süre sonra ekonomik yükü kaldıramaz hale gelir. Omar’ın tuttuğu muhasebe kayıtlarında problemler vardır. Dick onun stüdyodan para çaldığını söyleyerek Shah ailesiyle yollarını ayırır. Bunun üzerine, o sıralar Paramount’la yapmakta oldukları görüşmeler de kesiliverir. Stüdyo 1971’de Chuck Jones için A Christmas Carrol’u canlandırır. Bu filmle bir Oscar kazanan Williams’ın adı duyulmaya, yatırımcıların da ilgisini çekmeye başlar. Yine de bunların hiçbiri Dick’i heyecanlandırmaz; eline geçebilecek her türlü para, ün ve bağlantıyı kendi filmi için kullanmaktan başka bir şey düşünmemektedir. Her mükemmeliyetçi sanatçının başına gelebileceği gibi, film onda bir saplantıya dönüşür. 1972 senesine kadar stüdyonun elinde 3 saatlik Nasrettin animasyonu birikmiştir. Dick elindeki materyali hikaye yazarı Howard Blake’e gösterir. Blake animasyonlara bayılır ama iş hala bir konu bütünlüğünden ve uzun metraj bir filmi taşıyabilecek hikaye çatısından yoksundur. Nasrettin ve birçok karakterin haklarına sahip olan Shah ailesi, stüdyoyla yollarını ayırırken o ana kadar yapılmış olan tüm işlere de el koyar. Dick’e sadece yan karakter olan Hırsız’ın haklarını bırakırlar.
Ken Harris
“Oh well… Back to the drawing board!” (1)
-Ken Harris
Sıfırdan başlayan proje, Blake’in yeni kurgusuyla yeni bir ana karaktere kavuşur: The Cobbler (Kunduracı). Hırsız, hikayenin ikinci ana karakteri haline gelir. Film, The Thief and the Cobbler adını alır; Binbir Gece Masalları’ndan esinlenen destansı bir hikaye olacaktır. 1978’de Mohammed bin Faisal Al Saud adlı bir Suudi Arabistan prensi, 10 dakikalık bir test sekansı için stüdyoya 100.000$ ödemeyi kabul eder. Sekansın yapımı verilen süreyi iki kere aşar ve finalde 250.000$ tutar. Prens işi beğenmesine rağmen gecikme ve masraflardan dolayı yapımdan çekilir. Bu sekans, şüphesiz filmin ve çizgi film tarihinin en görkemli sekanslarından biridir.
War Machine (Savaş Makinesi)
Proje için bütçe arayışı 1980’lerde de devam eder. Bitmiş sahneleri görüp hayran olan Steven Spielberg, o sıralar Robert Zemeckis’in çekeceği Who Framed Roger Rabbit isimli başka bir film için Richard Williams’ı önerir. Dick projeyi istenen tarihte ve bütçede bitirmeyi taahhüt eder. Karşılığında da kendi filminin finanse edilmesi ve dağıtımı için sözler alır. 1988’de vizyona giren Roger Rabbit büyük başarı elde eder ve Williams’a 2 Oscar daha kazandırır. Film, dönemin özel efektlerine yepyeni bir standart getirmiştir; Williams’ın da böylesine büyük bir yapımı sırtlayıp zamanında bitireceğini kanıtlamıştır. Ne var ki Disney ve Spielberg tarafından verilen sözler tutulmaz ve Disney kendi filmlerine yoğunlaşırken Spielberg de Londra’da Williams’a rakip bir animasyon stüdyosu kurar.
Who Framed Roger Rabbit
Roger Rabbit’in başarısı üzerine Warner Bros., The Thief and the Cobbler için 1989’da Williams’la bir anlaşma imzalar. Yapımın beklenen sürede ve bütçede biteceğinden emin olmak isteyen WB, garantör bir firmayı da bu anlaşmaya dahil eder. Film, bitmesi beklenen tarih 1991’de 85 dakikanın üstüne çıkmıştır ama hala hikayeyi bağlayacak 10-15 dakikadan yoksundur. Yatırımcılar stüdyodan bir sunum yapmasını isterler ve o güne kadar storyboard yapmaya hiç yanaşmamış olan Dick, kalan sahneleri 2 hafta içinde çizdiği storyboard kareleriyle tamamlar. Ortaya çıkan kopya, bitmiş sahneler, henüz renklendirilmemiş sahneler, storyboard kareleri ve altında Rimsky-Korsakov’un senfonik süiti Scheherazade’dan parçalar içeren bir taslaktır. (Bu taslak sonraları yapılacak restorasyonların da temeli olacaktır.) 13 Mayıs 1992’de taslağı izleyen yapımcılar gösterimden memnun ayrılmaz. O sıralar bir yandan, Disney’de Aladdin adında, The Thief and the Cobbler’a şaşırtıcı benzerlikler taşıyan bir film yapılmakta olduğu söylentisi yayılır. Warner Bros. yapımdan çekilir ve garantör firma filmin yapımına el koyar…
The Golden City (Altın Şehir)
Aslında hikaye Dick için ve bizim gibi “acaba nasıl olurdu?”cular için burada bitiyor. İş artık Williams’ın elinden tamamen çıkıyor. Ölü doğan bir bebek, tamamlanamayan bir şaheser, bir şehir efsanesine dönüşüyor. Film, bugüne kadar gördüğü zulüm yetmezmiş gibi, garantör firma tarafından yapımcı Fred Calvert’e teslim ediliyor. Yüksek kalite sinema animasyonuna uzak, televizyon için üretilmiş ucuz animasyon geleneğinden gelen Calvert hikayeyi en hızlı ve en ucuz şekilde bitirmeye yöneliyor. Kalan sahneler Kore’de televizyona iş yapan animatörler, Los Angeles bazlı freelanceler, Tayvan’lı stüdyolar vb. dağınık bir ağ tarafından tamamlanıyor. Hikaye bütünlüğünü kurmak ve gişeye daha çok hitap edebilmek için daha önce yapılmış dakikalarca orijinal sahne filmden çıkarılıyor, yerlerine yeni sahneler yazılıyor. Hikayede hiç olmayan şarkılar ve dans sekansları ekleniyor ve film Disneyleştiriliyor. Orijinalinde tamamen sessiz karakterler olarak tasarlanan Kunduracı ve Hırsız’ın altlarına (seyircinin daha sempatik bulması için) film boyunca konuşan iç sesler ekleniyor. Calvert’in 18 ayda tamamladığı versiyon 23 Eylül 1993’te, Avustralya ve Güney Afrika’da The Princess and the Cobbler adıyla vizyona giriyor. 1994’te bir Disney teşebbüsü olan Miramax filmin Kuzey Amerika yayın haklarını alıyor. (Bugünlerde adı taciz ve tecavüz skandallarıyla anılan) yapımcı Harvey Weinstein, filmi tekrar bir kurgudan geçirip daha fazla orijinal sahneyi kesiyor ve yeni seslendirmeler ekliyor. Calvert ve Weinstein’in düzenlemeleri sayesinde, yıllar süren bir aşk, ustalık ve emekle, animasyon tarihinin devleri tarafından canlandırılmış sahneler hallaç pamuğu gibi atılıyor ve yerlerine ucuz, kalitesi orijinal işçiliğin yanına bile yaklaşamayacak animasyonlar dolduruluyor. Sessiz olması gereken karakterlere eklenen iç sesler yorucu, yaptıkları espriler antipatik, eklenen şarkılar da izleyenler tarafından ruhsuz bulunuyor. Amerika’da, Arabian Knight adıyla 25 Ağustos 1995’te sessiz sedasız vizyona giren bu versiyon Miramax’a (25 milyon dolar toplam bütçesine karşılık) 319,723$ hasılat getiriyor. Film, hasılat rekorları kırmıyor; ama toplamda 31 sene süren yapım süresiyle Guinness rekorlar kitabında yerini alıyor. 1964’te başlayan macera bu gösterimle son buluyor…
War Machine (Savaş Makinesi)
Yarım Başyapıt
“Özellikle Hırsız’ı çok dikkatli izle, akıl almaz şekillere giriyor!” demişti Bryan. Film de aynen böyle başlıyor. Çözmekte zorlandığınız, eski Mısır resimlerini andıran bir perspektif ve Safevî Devleti dönemi minyatürlerden esinlenilmiş tasarımlar üstünde Hırsız bizi karşılıyor. Saray duvarlarındaki desenler, halılar, zeminler ve genel mimari baş döndürücü bir işçiliği yansıtıyor. İlk sahnede Dadı’dan yediği dayak sırasında, Hırsız’ın herhangi bir anatomik mantığa bağlı kalmaksızın aldığı biçimler seyircide benzersiz bir keyif ve duygu uyandırıyor. Animasyonlar en iyi tabirle su gibi akıyor. Dick, bu akıcılık için filmin her sahnesini saniyede 24 kare canlandırmaya özen gösteriyor. Hırsız’ı görür görmez, onun bir sessiz film karakteri olduğunu fark ediyorsunuz. Kunduracı da Hırsız da film boyunca diyalogları olmayan, Charlie Chaplin ve Buster Keaton gibi sessiz sinema devlerinin yeniden vücut bulmuş hallerini oynuyorlar. Özellikle Hırsız, çok ince düşünülmüş parodiler eşliğinde, formun ve yerçekiminin tüm lezzetlerini bize sunuyor. Çizgi film sanatı, doğası gereği tiyatronun ve sessiz sinemanın tekniklerinden faydalanmıştır. Burada durum faydalanmanın ötesinde sessiz sinemanın bire bir icrasına dönüşüyor. Hırsız giderek devleşiyor ve asıl ana karakter olması gereken Tack (Kunduracı) film boyunca onun gölgesinden kurtulamıyor.
T.T.A.T.C.
Çok net olmasa da, hikayede cinsel ögelerin kullanımında bir özgürlük var: Altın Şehir’in hedonist kralı King Nod’un çadır içinde duran cariyesi onun yanından hiç eksik olmuyor; kral da cariyeyi hiç ilgisiz bırakmıyor. Hikayenin evreninin, kötü karakter olan King Mighty One-Eye tarafında ise bir sado-mazoşist cariyeler grubu bulunuyor. Bu cariyeler şekilden şekile girerek gerektiğinde kötü kralın tahtına veya başka bir şeye dönüşüyorlar. Evrenin kötü tarafı ve One-Eye ordusunun modası bariz biçimde bir Nazi estetiği taşıyor. İyi ve kötü dünyalar arasında yaratılan zıtlık, renk paletlerinde ve tasarımlarında olduğu kadar bu dünyaların işleyişinde de belirgin: Kötü taraf tamamen modernist/pozitivist bir tablo çizerken iyi taraf daha batıl/ruhani yasalarla yönetiliyor.
T.T.A.T.C.
Seyrederken Sylvain Chomet, Pink Floyd, René Laloux da bu filmden etkilendiler mi acaba diye düşünüyorum. Escher-vari mekanlarda geçen bir kovalamaca sahnesinde kaybolmuşken, Hırsız’ın (sanki) Hezârfen Ahmed Çelebi’yi canlandırdığı bir sahnede buluyorum kendimi. Tam da iki zıt dünyanın estetiğine alışmak üzereyken, bu dünyaların ortasında kalan çöl önüme seriliyor ve oranın karakterlerine, dünyasına hoşgeliyorum. Filmde bir çok öge, tutarsızlık sınırını zorlayacak biçimde değişkenlik gösteriyor.
Richard Williams – Ken Harris
RICHARD WILLAMS ANIMATION PRODUCTIONS LTD.
“Sanırım paramı hiçbir zaman alamayacağım…” (1)
-Ken Harris
Dick, kişilik itibariyle zoru seçen ve sık fikir değiştiren bir yapıya sahiptir. Yıllar içinde üretilen dakikalarca, belki saatlerce uzunluğunda animasyonu gözünü kırpmadan eleyebilmiştir. Başta 15 saniye sürmesi planlanan harikulade bir “yaralı haberci” sahnesi, çok beğenildiği için 1 dakikanın üzerine uzatılmıştır. Kendisiyle çalışanlar (Walt Disney’e benzer şekilde) onu hayranlıkla karışık bir yılgınlıkla anlatır. Film Miramax tarafından en sonunda vizyona girdiğinde, baş animatör Ken Harris dahil, yapımda çalışan orijinal sanatçıların büyük bir bölümü artık hayatta değildir. Proje, Kenneth Williams, Sir Anthony Quayle, Vincent Price ve Stanley Baxter’ın ise dahil olduğu son uzun metrajdır.
Tahsin Özgür – Şahin Ersöz (Berlin)
Dick yapım süresince birçok genç animatörle çalışır. Onları eğitmesi için Disney’in usta animatörü Art Babbitt’i stüdyo bünyesine katar. Böylece animatörler gündüzleri çizim yapıp akşamları Babbitt’in derslerine katıldıkları ağır bir tempoya girer. Williams, karısı Kathy ile arası bozulacak kadar işine odaklanmıştır. Karısından ayrıldıktan sonra birlikte olmaya başladığı Margret’e filmin senaryosunu baştan, kafiyelerle yazdırmaya başlar. Duruma anlam veremeyen Howard Blake’le yolları bu noktada ayrılır. Williams, yapımın başlamasından 10 sene geçmesine rağmen hala hikayede değişiklikler yapmaktadır. Yanında çalışanları da giderek daha ağır şartlara zorlamaya başlamıştır. Bir ego tribi yaşadığını kendisi de farkındadır (1). Ancak Ken Harris ve Art Babbitt gibi ustalar onun yanındadır. Williams’ın çizgi film sanatını kurtarmakta olduğuna ve bu sanatın kat edecek daha çok yolu olduğuna inanmaktadırlar. Yapımda, usta Türk canlandırmacılar Tahsin Özgür ve Şahin Ersöz de bir dönem çalışır. Proje, 1990’lara gelene kadar artık sektörde bir mit halini almıştır. Stüdyodan gelip geçen animatörlerin çoğu sonraları başka stüdyolarda iş bulmuş, bir kısmı da Disney’in çektiği Aladdin’de çalışmaya başlamıştır. Bu sanatçılar Dick’in stüdyosunda yıllar boyu aldıkları eğitimleri ve fikirleri ister istemez Disney’e taşırlar. Böylece Aladdin’in başarısı, Williams’ın bir türlü bitiremediği başyapıtının fikirleriyle bezenmiş olur.
ZigZag
The End
Filmin seyredilmeye değer, restore edilmiş olan kopyası her izleyici için olmayabilir. Eksik sekanslar ve renklendirmeler genel izleyiciyi filmden kopartabilir. Ancak konunun meraklıları ve mesleğin içinde olanlar için buruk bir ziyafet olduğunu söyleyebilirim. Aladdin’in, gerek sinematografi, gerek senaryo, gerek karakter tasarımı temelinde The Thief And The Cobbler’dan aldığı fikirler herkesi şaşırtmaya yetecek kadar bariz ve çok. Daha çok ZigZag’in repliklerinde kalmış olan kafiyeli diyaloglar alakasız ve takip etmesi zor bir hal alıyor. Her bir bölümün ihtişamına karşılık, hikayenin bütününün sağlam bir çerçeve ve katmanlardan yoksun olması, filmin ölü doğduğunun en acı kanıtı olarak yüzümüze çarpıyor. Bu kopukluk, her bir sahnede kendimizi kaybetmek kaçınılmaz olsa da, filmin bütününden bir etki almamızı zor hale getiriyor. Yapımın 31 yıla yayılması yüzünden (değişen zamanlar, çizerler vb. etkenler) filmdeki tasarımlar ve konular kaçınılmaz olarak bir kopukluk gösteriyor. Hikayeyi hiçbir zaman baştan sona kurgulamamış olan, storyboard çizimlerine elini sürmeyen ve sürekli fikir değiştiren Williams, mimarı olduğu bir binanın yıkımından da sorumlu mühendisini andırıyor.
Hırsız’la başlayan film, yine Hırsız’ın filmin şeridini çalmasıyla bitiyor. Siyah evrendeki beyaz noktaya açılan perde, beyaz evrendeki siyah bir noktaya kapanıyor…
Röportaj: Tahsin Özgür
Bu filmde Williams’la birlikte çalışmış olan, Türkiye’nin usta çizgi filmcilerinden Tahsin Özgür’le konuştum ve deneyimlerini ilk ağızdan paylaşmak istedim.
Sharon Smith (Asistan) – Tahsin Özgür – Mark Williams (Ara Resimci)
-Tahsin hoca, öncelikle yazıda düzeltmek veya ona eklemek istediğiniz bir bölüm var mı?
T.Ö.: Önce Bryan Cox’un “Animasyonun olayı zamanlama ve aralama değil, animasyonun olayı şekillerdir…” şeklindeki beyanına çok şaşırdım; canlandırma sanatını diğer görsel sanatlardan ayıran şey zaman unsuru. Bu zamanın kullanımı, hızlanmalar yavaşlamalar, bir görüntüyü görmeniz için bırakılan sürenin seçimi, o süratte figür ve nesnenin alacağı şekil animatörün en önemli kararlarıdır ve bütün profesyonellerin artık kabul ettiği 12 prensipten (“12 principles”) biridir. Hatta “slow-in & slow-out” ile birlikte ikisidir diyebiliriz.
“Hırsız ve Kunduracı”’nın evrimi konusunda bazı eksik detayları sizden öğrenmiş oldum, teşekkürler. Filmin temelinin Nasreddin Hoca olduğunu biliyordum ve bu halk karakteri üzerine herhangi birisinin nasıl telif hakkı iddia edebileceğine şaşırmıştım. Sinirli anlarında Williams bir “Arap Prens”’ten dem vurur, gerisini getirmezdi (ben de sormazdım), hatta yatırımcılar hakkında “Yahudiler hiç değilse adama yaşayacak para bırakıyorlar, Araplar her şeyini alıyorlar” şeklinde etnik bir genelleme yapmıştı. (Tam kelimeleri hatırlamıyorum tabii!) Bazı acı tecrübeler yaşamış olduğu anlaşılıyordu.
-Filmde ne zaman çalıştınız? Stüdyoyu ve ortamı özetlemenizi istesem, kısaca nasıl tanımlardınız?
T.Ö.: 1990 Eylül’ünde evlendim, Bodrum’da birkaç gün tatil yaptık ve Ekim’de Londra’daydık, çalışmaya başlamıştım. 1991 Haziran ayında ayrıldım. Doğal olarak stüdyoda yaratıcı, azimli, genç insanların verdiği olumlu elektrik vardı. Yaşça çok da genç olmayan yaratıcı ve çilekeş layoutçu Roy Nesbitt de birçoğundan daha fazla gençlik ve neşe neşrediyordu. Ama doğrusunu söylemek gerekirse prodüksyonun görünüşteki hedefsizliği ve Williams’ın kendi stresini aksettirmesi ortama belirgin bir kasvet de veriyordu.
-Yapımın başarısızlığa uğramasının sebebi olarak bir çok mazeret ileri sürülebilir. Sizce bunda en önemli etken neydi?
T.Ö.: Önce yazınızda da belirttiğiniz gibi senaryosuz, storyboard’suz, “vahiy yoluyla” yapılan bir prodüksyonun düze çıkması zaten zordu. Williams’ın müşkültpesentliği mantık sınırlarını zorluyordu. Küçük renk farkları için sahnelerin tekrar tekrar ve bir daha tekrar çekildiğini hatırlıyorum. Önce “ben tersini söylesem de siz çift kare yapın, yoksa bitmeyecek” diyor, sonra da “ama tek kare ne kadar daha güzel olur” diyerek araları doldurtuyordu. Ağır çekim at koşusu sahneme bile araresim çizdirdi. “Ölen haberci” karakterinin sürüne sürüne ilerlediği sahneyi, emre uyarak, çift kare çizmiş, istediği “Kurosawa’nın Ran filmindeki gibi” sert rüzgâr efekti için yeleyi, koşumları ayrı tabakada tek kare yapmıştım. Sonra “keşke hepsini tek kare yapsaydın” deyince artık geri dönmek için çok geç kalmıştık.
Ölen Haberci
En önemli etkenlerden biri, çalışanları yıldırmasıydı. Ücretsiz fazla mesai mecburiyeti konmuştu. Mesela ben Ekim 1990’da çalışmaya başlamak üzere kontrat imzalamıştım, Eylül’de evlendikten hemen sonra aldığım bir yazı ile haftada 56 saat çalışmak durumunda olduğum konusunda bilgilendirildim. Fazla mesai ücreti de olmayacaktı! Haftada yedi gün çalışma mecburiyetiyle yabancı bir ülkeye yeni eşimi götürüyorum! (Hafta sonlarını kurtarmak için fazla saatleri hafta içine yaydım, evden işe gidiş geliş de aktarmalarla birer buçuk saat sürdüğü için neticede uykumdan feragat etmem gerekti!) Ne yöne gittiği, ne anlattığı belli olmayan bir film için zorla ücretsiz fazla mesai yaptırmak, haftada bir “bu hafta ne kadar ürettiniz” konulu bir toplantıyla hem vakit harcamak, hem deli gibi çalışan insanları azarlamak, çalışırken kulaklıktan müzik dinlemeyi bile çok görmek neticede itaatsizliğe yol açtı. Panolarla ayrılmış masaların mahremiyetinden yararlanarak kaytarmalar başladı, bazısı tuvalete gitmek bahanesiyle dışarı dolaşmaya çıkıyordu. Şahin fazla mesai zorlamasını yoksaydı, sekiz saatin sonunda çıkıyordu. Çok da hızlı üretiyordu. Williams hem bu başkaldırıya kızıyor, hem de Şahin’in sahnelerine kusur bulamıyordu. Ama sonuçta Şahin orada benden uzun çalıştı!
Anladığım kadarıyla Richard Williams İdris Şah’la çalıştığı sıralarda sufizmle ilgilenmiş, Nasreddin’i de bir sufi mistik olarak tanıyor. İdris Şah’la araları bozulunca sufizmle filan da bir ilgisi kalmamış. Elinde metrelerce canlandırma varken ne paylaşılacak bir inanç ya da felsefe, ne de anlatılacak konu kalmış. Onun için Williams en iyi yaptığı şeye, Pembe Panter tarzı pantomim esprilere geri dönmüş. Espri espriyi kovalıyor, ama konuyu ilerletecek yeni sahneler düşünmeye vakit ayrılmıyordu- çünkü Williams anlatacak bir şey bulamıyordu. Neticede filmin ana konusu, Richard Williams’ın ne kadar yaratıcı, hayâl gücünün ne kadar geniş olduğundan ibaret kalıyor.
-Filmde hangi karakterleri / hangi sahneleri canlandırdınız?
T.Ö.: Ölen haberci ve atının bütün canlandırmaları, ama aynı sahnelerde yer alan diğer karakterler değil.
Ölen Haberci
-Sizin çalıştığınız sürece hikayede, senaryoda veya storyboard çizimlerinde bir eksikliğin farkında mıydınız? Belgesele göre animatörler hiçbir zaman ne tam bir hikaye ne de bitmiş bir storyboard görmüşler. Söylenenler doğruysa, böyle usta bir kadro bu durumu sorguluyor muydu?
T.Ö.: Farkındaydık tabii, ve aramızda konuşuyorduk, fakat daha sesli dillendirmek mümkün değildi. Yönetmenin aynı zamanda hem stüdyo sahibi hem de patron olduğu bir durum. (Bütün otoritenin tek elde toplanmasının tehlikelerini hepimiz biliyoruz, değil mi?) Bu “usta kadro”’nun bir çoğu halâ kendini kanıtlama sürecinde, ünlü Richard Williams’ın efsane filminde çalışma şansı elde ettiği için çok sevinçli ve gururlu gençlerdi. Filmin bu gidişle bitmeyeceğini farkettiğimiz zaman bile bu “bitmeyen efsanenin parçası olmak” fikri de yetiyordu.
-Sizce Williams filmi istediği biçimde bitirebilseydi aradığı üstün başarıyı bulabilecek miydi? Bu kadar uzun zamana yayılmış bir iş sizce amacına ulaşabilir mi?
T.Ö.: Hayır, ben bunu pek mümkün görmüyorum, bana kalırsa filmi nasıl bitirmek istediğini zaten kendi de bilmiyordu. Film garnitürlerle uzuyordu, ana yemekle değil, ve ağır tempo insanı uyuşturuyor. (Hani var ya, “timing”!) Richard Williams’ın tercih ettiği zamanlamanın da ağırca ve hatta zaman zaman yeknesak olması da yardımcı bir etken değil. Bir gün hayatının tecrübeleri, yaşla gelen olgunluk ona birşeyler anlatma dürtüsü verirse, o da bu filmini araç olarak kullanmaya niyet ederse zaten yaptıklarının çoğunu çöpe atıp yer açması gerekecektir.
-Filmin içerdiği cinsel ve şiddet ögelerinin, geçen yıllar içinde iyice sterilleşen bir çizgi film endüstrisinde yeri ne olabilirdi? 1970’lerde vizyona girse göze batmayacak bir çok sahne, 1990’lara gelindiğinde çocuklar için sakıncalı sayılmaya başlanmıştır diye düşünüyorum. Katılıyor musunuz?
T.Ö.: Bana göre de tam dediğiniz yıllarda, 1990’larda uzun metraj canlandırmada cinsellik ve şiddet daha rahat sergilenir oldu. İlk gerçek Disney öpüşmesini Alaaddin’de (1992) gördük, Aslan Kral’da (1994) Nala Simba’nın yanağını öyle bir yalıyor, sonra da göz süzüyor ki anlamı kimsenin gözünden kaçmaz. Aslanlar (Simba dahil) açıkça avlanarak, başka hayvanları yiyerek besleniyor. Simba tanımasaydı Nala Pumba’yı yemiş bitirmişti! (“HE’S GONNA EAT ME!”) Sonra Coraline’ler, Frankenweenie’ler, ParaNorman’lar çıktı piyasaya o zamanlardan beri. Kaldı ki Hırsız ve Kunduracı’yı hiçbir çocuk seyretmez, o bakımdan sıkıntı yok! Espriler büyüklere göre, sakin, alttan alan tarzdan. Uyuklayan sultanın repliklerine kendisi uyuyakalmadan gülecek büyüklerin de sayısı çok fazla değildir.
-Filmle ilgili bir çok gönderme ve esin kaynağı ilgili kaynaklarda sıralanmış. Ancak One-Eye ordusunun dünyasındaki Nazi estetiği hakkında bir bilgiye rastlamadım. Buna katılıyor musunuz, böyle bir esinlenme var mıydı?
T.Ö.: Bunun bahsi geçtiğini hatırlamıyorum, ama büyük ihtimalle çok aşikâr bir seçim olduğu için hiçkimse lâfını etmeye değer bulmamıştır. Prototip karizmatik militaristik kötü imajı işte, Darth Vader ve Galaktik İmparatorluk gibi.
-Son olarak filmle veya Richard Williams’la ilgi söylemek istediğiniz bir şey var mı?
T.Ö.: Richard Williams’la çalışmaktan edindiğim intiba, hiçkimsenin kendi becerilerinin, öz yeteneklerinin ötesine gitmemesi gerektiğidir. Çok iyi bir konser piyanisti iyi bir besteci olamayabilir, harika bir balerin iyi bir koreograf olmayabilir. (Ben de canlandırmanın üstüne çıkacak bir beceriyi kendimde görmüyorum meselâ!) Bir buçuk saatlik bir filmden tek bir kareye kadar çok geniş bir yelpazede çalışma gerektiren canlandırma sanatında işin her yönünün ustası olmayı iddia etmek pek akıllıca değil. Animatörlükten sekans yönetmenliği noktasına kadar çok başarılı olup onun ötesinde sendelemeye başlayan Don Bluth gibi Richard Williams da tam bir filmi teslim edecek bir sanatçı değilmiş- detaylara takılması, ancak detayların ustası olduğunun itirafıdır zaten. Fikirde ve anlatımda orijinallik arayan kısa film, jenerik ve reklâm konusunda başarıları ödüllendirilen Williams uzun metrajda ancak başka bir yönetmenle başarılı olabiliyor. (Roger Rabbit’te Robert Zemeckis’in yönetimiyle meselâ!) İlk Oscar’ını aldığı A Christmas Carol ise uzun metraj değildi (28 dakika), Dickens’in aynı adlı hikâyesine dayandığı için de başı, sonu, mesajı belliydi. Bir diğer uzun metrajı var, Raggedy Ann & Andy (1977); yine animasyonu çok zengin, ama takip etmesi zor, hatta yorucu bir film. O da vaktinde bitirilememişti, ama sadece üç ay gecikmeyle seyirci karşısına çıkmış, fazla ilgi çekememişti.
-Zaman ayırıp soruları cevapladığınız için çok teşekkür ederim…
T.Ö.: Rica ederim, ne demek!
(Türkiye’nin en tanınmış çizgi filmcilerinden olan Enis Tahsin Özgür (Tash), bugüne kadar Disney Paris, Don Bluth Animation Studios, Nelvana ve Richard Williams gibi sektörün önemli stüdyolarında çalışmıştır. Hercules, Tarzan, All Dogs Go to Heaven canlandırdığı önemli projelerden sadece birkaçıdır. Glen Keane, Richard Williams, Bill Speers, Ellen Woodbury, Ken Duncan ve sektörün başka önemli isimleriyle de çalışmış olan sanatçı artık emekliye ayrılmış, kendi projelerini canlandırmaya devam etmektedir.) (2)
Kaynaklar
- Filmin Garret Gilchrist restorasyonu: “The Thief and the Cobbler: Recobbled Cut”
https://www.youtube.com/watch?v=yZibUpH-AME&index=1&list=PL18B0CA620B61D076
- [1] Film hakkında belgesel: “Persistence of Vision”
http://www.movieraven.pro/watch-persistence-of-vision-full-movie-online-free-v1-137845
Savannah College of Art and Design, Computer Art & 3D Animation mezunu (2004 )
2004-2008 arasında New York’ta 3D generalist ve illüstratör olarak çalıştı. 2008’de İstanbul’a döndü ve bir arkadaşıyla Treves Studios’u kurdu. 2015’te animasyon ve tasarım eğitimleri vermeye başladı. 1999-2004 yılları arasında yaptığı dövmeciliğe 2015’te geri döndü. Bunların yanında senaristlik yaptı ve arkadaşlarıyla kurduğu rock gruplarında vokalist ve şarkı sözü yazarı olarak yer aldı. Son grubu Kirpi, 1 Haziran 2017’de ilk albümü ‘Nöbet’i yayımladı.
Sanatçı son dönemde CBILAB VR STUDIOS’da, VR platformları için oyun yapımında tam zamanlı lead animatör ve senarist olarak çalışmaktadır. Bunun yanında eğitim, dövme ve müzik çalışmalarına part-time olarak devam etmektedir…
